از شروط مهم عارف بودن: نیکی به پدر و مادر

از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ روایت شده است: 
لن یجزی ولد عن والده حتی یجده مملوکاً فیشتریه و یعتقه؛[المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۴] 
هرگز فرزندی پاداش پدرش را ادا نمی کند، مگر آنکه پدر مملوک باشد و فرزند او را بخرد و آزاد سازد. 

و نیز از ایشان روایت شده است: 
برّ الوالدین افضل من الصلوه و الصوم و الحج و العمره و الجهاد فی سبیل الله؛[المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۴] 
نیکی به پدر و مادر برتر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خداست. 

نیکی به پدر و مادر چنان اهمیتی دارد که حتی پدر و مادری که از نظر عقیده دچار انحراف هستند و یا به فرزند خود ظلم کرده اند، باید مورد احترام واقع شوند و فرزند به آنان نیکی کند.

مادر حق ویژه ای دارد و نیکی به او مقدم است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: 
شخصی نزد پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ آمد و پرسید ای پیامبر! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمودند: مادرت. پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: مادرت. باز پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت. دوباره پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به پدرت.

 در چهار سوره از قرآن کریم دستور به احسان به والدین بلافاصله بعد از مسئله توحید قرار گرفته

این همردیف بودن دو مسئله بیانگر این است که قرآن تا چه حدّ براى والدین احترام قائل است:

«لا تعبدون الا اللَّه و بالوالدین احسانا» بقره، ۸۳

جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر نیکى کنید .

 «و اعبدوا اللَّه و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احساناً» نساء، ۳۶

خدا را بپرستید و هیچ چیز را همتاى او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکى کنید.

 «الاّ تشرکوا به شیئاً وبالوالدین احساناً» انعام، ۱۵۱

اینکه چیزى را شریک خدا قرار ندهید و به پدر و مادر نیکى کنید .

 «و قضى ربک الاّ تعبدوا الاّ ایاه و بالوالدین احساناً اسراء، ۲۳

و پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید .

وجوب پرهیز از آزار پدر و مادر 

خداوند در قرآن کریم نیکی به پدر و مادر را وظیفه ای واجب معرفی فرموده است؛ وظیفه ای که پس از «توحید در پرستش» ذکر شده است: 
وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً ؛[اسراء، ۲۳] 
پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر (خود) احسان کنید؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها (حتی) «اف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی. 
مطابق این آیه نیکی به پدر و مادر امری واجب و کوچکترین بی احترامی به آنان ممنوع است. این وجوب و ممنوعیت، چنانکه گفتیم، پس از بیان وجوب یگانه پرستی ذکر شده است و این گواه اهمیت حقوق والدین است. 

اهانت و بی احترامی نسبت به والدین به هیچ روی پذیرفته نیست؛ حتی کوچکترین رفتار یا گفتاری که موجب آزار آنان باشد بر طبق این آیه ممنوع است. امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمودند: 
اگر لفظی کوتاهتر و سبک تر از «اف» وجود داشت، خداوند آن را در آیه ذکر می فرمود.[اصول کافی، ج ۲، ص ۳۴۱، حدیث ۷] 
و در روایت دیگری آمده است که مقصود از «اف»، کمترین آزار است و اگر کلمه ای وجود داشت که بر آزاری کوچکتر دلالت می کرد، خداوند از آن نهی می فرمود.[مجمع البیان، ج ۶، ص ۶۳۱] 

روایات بسیاری در نهی از آزار پدر و مادر آمده است. امام باقر ـ علیه السّلام ـ از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نقل فرمودند:

ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنه توجد من مسیره الف سنه و لا یجدها عاقٌ…؛[مجمع البیان، ج ۶، ص ۴۴۲] 
از آزار پدر و مادر بپرهیزید، زیرا بوی بهشت از هزار سال فاصله احساس می شود، ولی آزاردهنده پدر و مادر آن را نمی یابد. 

آزار والدین حتی اگر آنان ظالم باشند جایز نیست. امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: 
من نظر الی ابویه نظر ماقت و هما ظالمان له لم یقبل الله تعالی له صلوه؛[مجمع البیان، ج ۶، ص ۴۴۲] 
کسی که به پدر و مادرش به حالت دشمنی و تنفر نگاه کند خداوند نمازش را نمی پذیرد. 

فروتنی در برابر والدین 

فروتنی در برابر پدر و مادر از سر مهربانی، سفارش خدا و مصداقی از نیکی به پدر و مادر است و نشانه ای از روح شکرگزاری به شمار می رود: 
وَ اخْفِضْ لَهُما جُناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً ؛[اسراء، ۲۴] 
دو بال فروتنی خویش را از سر مهربانی در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خردی پروردند. 
از این بخش از آیه که فرمود: «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً» می توان دریافت که طلب رحمت و بخشایش برای والدین نیز ریشه در احساس شکرگزاری انسان دارد. 

امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: 
لا تملأ عینیک من النظر الیهما الّا برحمه و رقّه، و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما، و لا یدک فوق ایدیهما، و لا تقدم قدمهما؛[المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۸] 
چشمانت را جز به مهربانی و نرمی به آنان مدوز و صدایت را از صدای آنان بلندتر مکن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پیشی مگیر. 

وظیفه فرزند پس از درگذشت والدین :

فرزند حتی پس از آنکه پدر و مادرش از دنیا می روند، همچنان وظیفه ای اخلاقی دارد. او باید برای آنان نماز بگزارد و از خداوند برایشان درخواست رحمت و مغفرت کند. از امام باقر ـ علیه السّلام ـ روایت شده است: 
انّ العبد لیکون بارّاً بوالدیه فی حیاتهما ثم یموتان فلا یقضی عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیکتبه الله عاقاً و انه لیکون عاقاً لهما فی حیاتهما غیر بارّ بهما فاذا ماتا قضی دینهما و استغفر لهما فیکتبه الله بارّاً؛[المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۴۱] 
هر آینه کسی که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده، پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمی کند و برای آنان استغفار نمی نماید، پس خداوند او را در شمار آزاردهندگان قرار می دهد. و بسا که کسی آزاردهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکی نمی کرده است، ولی پس از مرگ آنها دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است، پس خداوند او را در شمار نیکی کنندگان به والدین قرار می دهد. 
از این روایت فهمیده می شود که اولاً: وظیفه سپاسگزاری از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمی یابد و دیگر اینکه خداوند راه را برای جبران کوتاهی های فرزند خطاکار بازگزارده است. 

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند:

“فرزند سه وظیفه در قبال پدر و مادر دارد؛ شکر گذاری آنها در همه حال، اطاعت آنها در آنچه امر و نهی می کنند در غیر معصیت الاهی و خیر خواهی آنها در آشکار و خفا”.(علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۶، موسسه الوفاء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۴ ق)

دعا برای آنها

در همان آیات به دعا کردن برای پدر و مادر امر می فرماید:

“… و بگو پروردگارا بر آنها [پدر و مادر] رحم کن همان طور که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند”. اسراء، ۲۴

علاوه بر اینها به موارد جزئی تری نیز اشاره شده است؛ مثل روایتی از امام موسی بن جعفر (ع) که فرمودند از پیامبر (ص) در بارۀ حق والد بر فرزند سؤال کردند ایشان جواب داد که فرزند نباید والدین خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گیرد و موجب توهین دیگران به ایشان شود”.(کلینی، کافی، ج ۲، ص۱۵۸، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ ش)

و در آیه ای نیز انفاق به والدین را مقدم بر هر انفاقی می کند و می فرماید:

“از تو می‌پرسند که چه انفاق کنند. بگو هر مالی که می‌بخشید پس به والدین و نزدیکان و … ببخشید”.(بقره، ۲۱۵)

در آخر

رسول اکرم (ص): نظر به والدین عبادت است.(بحارالانوار، ج ،۱ ص۲۰۴)

امام صادق(ع): نیکی به والدین از شناختن خوب خدا ناشی می شود چرا که هیچ عبادتی سریع تر از نیکی به والدین نتیجه اش به انسان نمی رسد.(مصباح الشریعه، ص۷۰)

امام صادق (ع): گناهان کبیره هفت تا هستند اولی آنها شرک به خدا و ‎.‎.‎. چهارمی ناراضی کردن والدین است.(معدن الجواهر، ص ۵۹)